„Przywilej profesorski” w procesie komercjalizacji wyników prac B+R w Polsce

Nie wdając się w ocenę słuszności, bądź nie, takiego założenia, zwłaszcza, że ostatecznie w/w rozwiązanie proponowane przez resort nauki nie znalazło się w przepisach ustawy z dnia 11 lipca 2014 r. o zmianie ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2014 r. poz. 1198), warto spojrzeć na tę kwestię przez pryzmat doświadczeń innych krajów oraz gotowości (zwłaszcza w sferze mentalnej) samych zainteresowanych – naukowców, doktorantów.

Co do zasady wyróżniamy własność wynalazku: instytucjonalną – prawo do niego i jego komercjalizacji należy do uczelni/jednostki badawczej oraz tzw. „przywilej profesorski”, w ramach którego właścicielami praw do wynalazków są naukowcy – jak w wersji proponowanej w niedoszłej noweli Prawa o szkolnictwie wyższym.

W odróżnieniu od naszego kraju, np. w Danii, czy Niemczech (w obu tych krajach zrezygnowano z przywileju profesorskiego) istnieje własność wynalazku instytucjonalna z prawem pierwszeństwa, to znaczy, że pierwszym właścicielem wynalazku jest twórca, ale jego pracodawcy przysługuje prawo do zgłoszenia roszczenia do wynalazku w określonym terminie i jeśli pracodawca z tego prawa skorzysta i opatentuje wynalazek, to twórcy należy się wynagrodzenie.

Odmianą systemu własności instytucjonalnej jest system tzw. hybrydowy (obowiązujący w Belgii), gdzie pierwszym właścicielem wynalazku jest pracodawca, natomiast, jeśli nie skorzysta on z możliwości jego skomercjalizowania w określonym terminie, to jego własność przechodzi na twórcę.

Warto zauważyć, że w krajach Unii Europejskiej system oparty na „przywileju profesorskim” obowiązuje już tylko we Włoszech i Szwecji i w obu tych krajach nie spełnia pokładanych w nim nadziei. We Włoszech jego krytyka sprowadza się do stwierdzenia, że odpowiedzialnością za komercjalizację wynalazku i koniecznością poniesienia wydatków związanych z ochroną prawnopatentową, obarczono twórców, z których część nie ma wiedzy i funduszy, aby to robić. Z kolei najważniejsze dla tamtejszych twórców – jako swoisty efekt zachęty – jest kształtowanie własnej reputacji i prezentowanie osiągnięć naukowych, a ewentualne korzyści majątkowe stanowią tego konsekwencję, a nie cel sam w sobie.

W Szwecji z kolei nie ma jednoznacznego potwierdzenia, że przywilej profesorski wprost przekłada się na poziom komercjalizacji wyników badań. Ponadto istnieje tam zróżnicowanie, zgodnie z którym, jeśli prace naukowe finansowane są ze środków publicznych, to zawierane są dodatkowe umowy pomiędzy uczelnią, a twórcami (w ten sposób konsumowany jest przywilej profesorski), a tam, gdzie prace naukowe finansuje przemysł, to własność do wyników badań przynależy do przemysłu.

Obecnie – od 1 października 2014 r. – ustawowe reguły komercjalizacji wyników prac B+R i związanego z nimi know-how są takie jak przedstawia to poniższy schemat:

Należy pamiętać, że działania przedstawione w w/w schemacie nie dotyczą sytuacji, gdy badania naukowe lub prace rozwojowe były prowadzone:

Jak wynika z powyższego ankietowani doktoranci na Warszawskim Uniwersytecie Medycznym wykazali się dużym wyczuciem ustawodawcy, albowiem przewidzieli, że jeżeli wynalazek będzie stanowił własność uczelni, to powinni mieć oni swój udział w dochodach z komercjalizacji, natomiast jeśli będzie stanowił ich własność, to uzyskanym dochodem z komercjalizacji powinni oni podzielić się z uczelnią macierzystą.

Można też powiedzieć, że to ustawodawca racjonalny przyjął najlepsze, bo najbardziej odpowiadające społecznemu oczekiwaniu, rozwiązanie w tym zakresie.

Pojawiają się tu jednak dwie kluczowe kwestie z punktu widzenia komercjalizacji wyników prac B+R na uczelniach, a mianowicie: jaki ciężar gatunkowy ma obowiązek poinformowania uczelni przez naukowca o wynikach badań do komercjalizacji oraz, czy naukowcom opłaca się współpracować z uczelniami przy komercjalizowaniu ich wyników badań, nawet kosztem pozbawienia się prawa do ich własności, ale o tym w następnym odcinku.