Nagonka na znanego polskiego matematyka. Ujawnił naukowe układy i się zaczęło

Póki nie będziemy mieć prawdziwego życia akademickiego, tylko atrapę, to za coraz większe fundusze od państwa – obecnie ok. 40 miliardów złotych budżetowych pieniędzy rocznie – dostaniemy niewiele i raczej nie będą to rzeczy przełomowe. Możemy się nakręcać, że jesteśmy wyjątkowi, ale patrząc trzeźwo z boku, to jak na leżący w środku Europy dość duży kraj raczej słabo wykorzystujemy nasz potencjał. Koledzy naukowcy jedynie potrafią domagać się więcej pieniędzy z budżetu, zaś klimat polityczny w ostatnim czasie jest taki, że tzw. nakłady na naukę rosną. Tyle, że końcowy efekt będzie taki sam jak z wlewaniem wody do piaskownicy – kwiatki od tego nie wyrosną.

Z szerokości horyzontów naszych „akademików” i różnic w mentalności między nami a krajami o wyższym kapitale społecznym. Przykład z historii: w Polsce pańszczyznę znieśli dopiero zaborcy w XIX wieku. W Europie Zachodniej stało się to wraz z odchodzeniem od feudalizmu, czyli dużo wcześniej. Następnie zaś było jednym z czynników dających impuls do powstania nowoczesnej gospodarki.

Używając dzisiejszej terminologii, w I Rzeczypospolitej dominującym modelem biznesowym, była tzw. gospodarka folwarczna. Tj. szlachcic posiadał ziemię, na której pracowała dla niego tania siła robocza – chłopi odrabiający pańszczyznę. Przez kilka stuleci handel z Europą tak wytworzonymi produktami rolnymi był dość lukratywny. Kiedy w innych krajach zaczęły zachodzić opisane powyżej zmiany społeczne, w Polsce nie było widać na początku dobrego powodu dlaczego my też powinniśmy pożegnać się z feudalizmem – przecież ciągle jeszcze zarabialiśmy.

Wśród naszych elit zabrakło ludzi z odpowiednio szerokimi horyzontami i umiejętnością patrzenia dalej. Takich, którzy byliby w stanie zrozumieć, do czego ignorowanie zachodzących zmian może doprowadzić, i którzy potrafiliby do tego przekonać resztę szlachty. W rezultacie kiedy w innych miejscach rodził się kapitalizm, my pełni samozadowolenia osuwaliśmy się w zaścianek. Wielu badaczy tego okresu twierdzi, że była to jedna z głównych przyczyn upadku I Rzeczypospolitej. Nie wykorzystywaliśmy potencjału znacznej części społeczeństwa zmuszonej do prawie niewolniczej harówki, nie zbudowaliśmy silnego i niezależnego społeczeństwa.

Tak, ale skutki odczuwamy do dziś. Poza tym jak wiadomo historia lubi się powtarzać. Dziś mamy akademickich feudałów, którzy też uprawiają taką nieefektywną gospodarkę folwarczną. Jest nawet gorzej, gdyż I Rzeczypospolita przynajmniej produkowała płody rolne, które były sprzedawane za granicę i to, mimo strasznych kosztów społecznych i rosnącego zacofania kraju, utrzymywało cały system.

Dzisiejsi feudałowie w środowisku akademickim nie tworzą wartości dodanej, oni „podpięli” się pod finansowanie z budżetu. Za wszelką cenę bronią tej wygodnej dla nich sytuacji, choć koszty społeczne są analogiczne jak przywołanym powyżej przykładzie historycznym. Zaś aby ukryć ten stan pokazuje się nam potiomkinowską wioskę, za którą płacimy te ok. 40 miliardów złotych każdego roku.

Ale proszę spojrzeć – tzw. zinstytucjonalizowana nauka polska wnosi bardzo niewiele do polskiej gospodarki, o światowej nie wspominając. Zaś szkolnictwo wyższe tworzy więcej problemów niż rozwiązuje – w większości wypadków mamy system studiowania nastawiony na masową produkcję bezrobotnych z dyplomami, a poziom kształcenia jest zbyt często niski nawet na najlepszych polskich uczelniach.

Proszę spojrzeć na absolwentów z Oxfordu czy Cambridge. Oni z reguły nie mają problemu z odnalezieniem się na rynku pracy. Nawet po tych „nieżyciowych” kierunkach. Bo dobra uczelnia wpaja samodzielność.

Firmy chcą płacić za nasze badania – można z tego zbudować i utrzymać jednostkę badawczą. Tyle, że taki działanie jest wbrew logice feudalnego systemu, więc zaczęto nas niszczyć. I działania te podjęła Dyrekcja naszego macierzystego Instytutu Badań Systemowych Polskiej Akademii Nauk (IBS PAN).

Jak mawiali stalinowscy prokuratorzy: „dajcie mi człowieka, a paragraf się znajdzie”. Mnożono preteksty formalne, próbowano dopatrywać się rzekomych nieprawidłowości tam, gdzie ich nie było, lub używano nieśmiertelnych ‘argumentów’ typu „bo tak” lub „ma być jak ja chcę”. Oczywiście podlanego biurokratyczną nowomową, zalewem korespondencji i bezpodstawnych żądań, które trzeba było spełnić „natychmiast” pod groźbą kar, sankcji, etc. Dochodzą do tego jeszcze stałe próby wywierania, różnymi metodami, nacisku. Podobnie jak uwikłania w różne problemy, czy kreowania naszych rzekomych przewinień. Od samego początku nasłano na nas prawników – Dyrekcja IBS PAN płaci, z pieniędzy podatników, zewnętrznej kancelarii prawnej, aby nas nękać. Choć ze wszystkich sił i wiele razy próbowaliśmy załatwić sprawę polubownie z drugiej strony nie było takiej chęci.

Skończyło się na tym, że pracownicy nie otrzymywali pieniędzy, przestali opracowywać zlecone zadania, a firmy nie otrzymały zakontraktowanych wyników prac. IBS PAN musiał zwrócić firmom pieniądze i zapłacić odszkodowania. Tylko bezpośrednie straty finansowe wyniosły na razie kilkaset tysięcy złotych, ale pewnie łącznie będzie kilka milionów. Zwłaszcza, że IBS PAN nie zapłacił ludziom za prace wykonane na jego rzecz, których wyniki sprzedał firmom i wziął za to pieniądze. W sytuacji gdy mamy do czynienia ze złą wola i brakiem chęci porozumienia my musieliśmy wejść na ścieżkę prawną.

Sprawa była ostatnio opisywana choćby w artykule „Burza mózgów i kłopoty portiera” w tygodniku „w Sieci”, czy artykule „Selekcja negatywna” w „Dzienniku Gazecie Prawnej” – w tym ostatnim było również o mechanizmach zazdrości w polskim środowisku akademickim.

Tak. Nie bez powodu polskie instytucje akademickie mają tak niskie miejsca w rankingach - kiedy byłem w Cambridge, to panowała złota zasada: jest ciężko, dużo wymagamy, ale jeśli masz pomysł, zrobimy co w naszej mocy, by ci pomóc. Każdy dostaje szansę. Krótko mówiąc, promuje się talenty. U nas się z nimi walczy.

Ta sama zasadna, nawet w zwielokrotnieniu, obowiązuje w odniesieniu do kreatywnej działalności intelektualnej. Budowanie zespołów badawczych i uzyskiwanie wyników trwa latami, najpierw dużo się inwestuje – czasu, pieniędzy, etc. Poza tym w nauce jest też pewien dodatkowy aspekt.

Chodzi o kwestie etyczne. I nie mówię o tym, że dostaliśmy propozycję „nie do odrzucenia”, abyśmy oddali 25 proc. pieniędzy, które pozyskujemy to wtedy dadzą nam spokój. W wiodących ośrodkach akademickich takie rzeczy jak nas spotkały raczej by się nie zdarzyły. Gdyby tam osoba stojąca na czele instytucji zaczęła prowadzić taką „prywatną wojnę” środowisko szybko przywołałoby Pana Profesora do porządku.

Bo po pierwsze bo osoba kierująca instytucją odpowiada za to aby działała ona sprawnie, a konflikty były maksymalnie szybko rozwiązywane. Zasada podobnie jak w biznesie, gdzie sprawne rozładowywanie napięć i unikanie eskalacji problemów jest b. ważna składową oceny szefa firmy. W normalnym świecie uwikłanie instytucji w konflikt, podobnie jak doprowadzenie do strat, jest powodem do dymisji dla jej dyrektora.

Jednak przede wszystkim dlatego, że np. w Cambridge, czy Oxfordzie takie działanie w środowisku akademicki po prostu „nie uchodzi”. Nie tylko jest nieetyczne, ale też jest złe dla całego ekosystemu kreowania intelektualnej wartości dodanej.

No, ale tak rzeczy działają tam gdzie etyczne zachowania wymusza pragmatyka uprawiania autentycznej nauki i tworzenia intelektualnej wartości dodanej. Niestety w Polsce w większości wypadków raczej nie robi się nowych rzeczy tylko sprawozdaje rozdysponowanie budżetowych pieniędzy, przy okazji ściśle pilnując kolejności dziobania.

Nawet jeszcze gorzej - tak uważam i to abstrahując od naszych bezpośrednich doświadczeń. Wiedzę czerpię z wieloletniej obserwacji naszego środowiska akademickiego. Jasne, że są w nim uczciwe osoby o wysokim poziomie etyczno-moralnym. Jednak w mojej ocenie są one w mniejszości.

Dobrze tę sprawę pokazuje jeden z nazbyt częstych przypadków „uwalenia habilitacji” opisany przez prof. Leszka Pacholskiego w artykule pod znamiennym tytułem „Prokurator nas nie wyręczy. O patologiach na polskich uczelniach”.

Zostaniemy intelektualną kolonią. Najlepsi i najmądrzejsi wyjadą. Premier Jarosław Gowin podkreśla często, że przez 200 lat drenowano Polskę z jej potencjału intelektualnego i czas to zmienić. Jak mówi planuje odwrócić kierunek drenażu mózgów i sciągnąć z zagranicy najlepszych. Warunki pracy dla nich mają się polepszyć - zostaną przeznaczone na to dodatkowe duże środki. Ale taki potencjał buduje się latami – osiągnięcia naukowe to raczej nie start-up, który może na siebie zarabiać po roku. A poza tym są jeszcze nasi feudałowie akademiccy, którzy będą bronić obecnego systemu jak niepodległości – proszę zobaczyć, ile lat trwa debata o zniesieniu habilitacji.

Być może część skusi na współpracę kontraktową. Ale to wynika też z rosnącej konkurencji na świecie – walka o pieniądze na badania jest coraz bardziej zażarta. Ale raczej nikt nie będzie wiązał się z takim miejscem na dłużej. To jak robienie biznesu w strefie wojny – póki zarabiam, to działam, linia frontu się przesunie, to wsiadam w samolot i uciekam.

Bo politycy potrzebują szybkich efektów. Rząd ma jedną mantrę, która powtarza w kółko: odwróćmy proporcje finansowania nauki między sektorem publicznym a prywatnym. Mój zespół działa dokładnie w ten sposób – ponad 90 proc. naszego finansowania pochodzi „z rynku”.

Tak, ale niewiele dla nas z tego wynika – może dlatego, że nie potrzebujemy do tego publicznych pieniędzy? Choć już kilka miesięcy temu informowaliśmy o sprawie zarówno Prezesów PAN, jak i Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego nikt nam efektywnie do tej pory nie pomógł. Niestety wygląda to tak, że jeśli kilku kolesi kierujących instytutem badawczym PAN zdecyduje, że chce zrobić komuś krzywdę, to zupełnie brakuje mechanizmów aby coś z tym zrobić – de facto zostaje jedynie pójść do sądu.

Wszyscy, którzy spierają się z IBS PAN, ponoszą spore koszty prawne, Panowie Profesorowie pieniaczą się za państwowe pieniądze. Płacą z nich nie tylko kancelariom prawnym, ale również odszkodowania.

W efekcie od miesięcy boksujemy się na drodze prawnej. Dyrekcja IBS PAN zeskalowała sprawę tak, że w tej chwili sprawa ma wiele wątków. Dość powiedzieć, że ok. 20 osób pozywa IBS PAN o niewywiązanie się z kilkudziesięciu umów i to zarówno na drodze cywilnej, jak i prawa autorskiego.

W rzeczy samej i zupełnie przeciw produktywne. Jak już mówiłem, np. w Cambridge, gdyby dyrektor instytutu doprowadziła do takiej sytuacji szybko środowiska zostałyby przywołany do porządku. Konflikty rozwiązuje się poza salą sądową. W ostateczności jest powoływany wewnętrzny arbitraż, złożony z niezależnych badaczy. Chodzenie do sądu to w anglosaskiej kulturze naukowej porażka dla wszystkich.

Kończą się wszystkie działania prawne. Podejrzewam, że w międzyczasie spora część współpracowników wyjedzie lub zajmie się czymś innym, raczej z daleka od polskiego systemu akademickiego. I tak po raz kolejny, tzw. zinstytucjonalizowana Nauka Polska, wielkim wysiłkiem zniszczy coś co nie wpisuje się w obraz obowiązującej ortodoksji. I po raz kolejny stracimy spory potencjał, którego stworzenie kosztowało tak wiele.

Nie my pierwsi i pewnie niestety nie my ostatni. Jako kraj trwamy przy starych schematach, bo wielu ludzi ma w tym interes. Tak jak profesorowie, którzy narzekający na niskie pensje. A potem okazuje się, że mają trzy etaty i zarabiają tyle, co dyrektor międzynarodowej firmy – jednocześnie nie ponosząc za nic odpowiedzialności. To po coś zmieniać, skoro dobrze z tego żyją. I tak będzie to sobie trwało, a polski podatnik będzie za to płacił, w zamian otrzymując obrazki wsi potiomkinowskiej. Aż pewnego dnia obudzimy się i uświadomimy sobie, że przegraliśmy swoją szansę, podobnie jak I RP. Tylko wtedy trwało to prawie dwa stulecia, a tempo zmian liczyło się w dekadach. Obecnie zachodzą one w pojedynczych latach.