Co różni inicjatywy klastrowe od innych, podobnych inicjatyw działających na rzecz przedsiębiorców i przedsiębiorczości? To pytanie na czasie, ponieważ właśnie zaczyna się program wyboru Krajowych Klastrów Kluczowych, a jeszcze przed jego formalnym ogłoszeniem uwidoczniły się istotne różnice w ocenie proponowanego przez PARP i Ministerstwo Gospodarki podejścia i kryteriów. Głównym celem działania jest zidentyfikowanie i wyróżnienie klastrów „o istotnym znaczeniu dla gospodarki kraju i wysokiej konkurencyjności międzynarodowej”, a parafrazując zapisy regulaminu, ważnymi kryteriami wyboru są historia działań i aktualna wielkość klastra (tzw. masa krytyczna), potencjał innowacyjności i przedsiębiorczości, plan rozwoju i współpracy oraz doświadczenia i potencjał koordynatora. Idea jest szczytna, ponieważ ma na celu wyłowienie i wzmocnienie tych inicjatyw klastrowych, które już osiągnęły wysoki poziom profesjonalizacji, już mają istotny wpływ na rozwój gospodarczy regionu i już są zdolne konkurować na poziomie, co najmniej Europejskim. Takich przedsięwzięć jest zapewne tylko kilka w Polsce, ale ogłoszony konkurs spowoduje powszechną mobilizację wielu zainteresowanych, co jest jednym z pozytywnych efektów programu – mobilizacja oznacza ogólne podnoszenie jakości krajowych inicjatyw klastrowych i efektywności klastrów jako takich. Problem jednak w tym, jak w oparciu o zapisy regulaminu odróżnić dobre klastry od jeszcze nie dość dobrych i od tych, które klastrami w ogóle nie są, ale dobrze je udają.

REKLAMA
Czarny scenariusz, jest taki, że wyłonimy WIELE klastrów KLUCZOWYCH, a w ich gronie znajdą się NIE-Klastry. Mowa tutaj o porozumieniach kooperacyjnych, kartelach, stowarzyszeniach, izbach gospodarczych i innych przedsięwzięciach biznesowych, które mogą bez większych przeszkód „udowodnić”, że spełniają wszystkie szczegółowe, ale jednak nie dość precyzyjne kryteria oceny. Istnieje też ryzyko, że źle dobrane kryteria wyeliminują autentyczne, dobrze zorganizowane i silne inicjatywy klastrowe.
Ryzykujemy zdezawuowanie i de-facto ostateczne skompromitowanie idei klastrów w Polsce. Paradoksalnie, dla autentycznych klastrów kluczowych nie powinno to mieć tak dużego znaczenia, ponieważ cechą tych klastrów jest właśnie niezależność od działań na poziomie polityk. Ze statystyk wynika przecież, że silne klastry w Polsce wyrosły nie dzięki, ale pomimo pomocy państwa.
Co zatem wyróżnia dobre klastry od przeciętnych i od nie-klastrów? Oto kilka podpowiedzi:
1. Definicje
Trzeba ponownie zacząć od definicji: KLASTER jest lokalnym zjawiskiem społeczno-gospodarczym, które dzięki koncentracji geograficznej i branżowej (tematycznej) daje „efekt klastra”: zwiększa potencjał innowacyjności i przedsiębiorczości, rozwija różnorodność i charakter powiązań instytucjonalnych i osobowych, dynamizuje przepływ wiedzy. INICJATYWA KLASTROWA, to forma (samo) organizacji podmiotów działających w klastrze, które podejmują wspólne działania na rzecz wzmocnienia „efektu klastra”. Od momentu, kiedy Michael Porter pokazał, jak klastry wzmacniają gospodarkę regionu, inicjatywy klastrowe stały się stałym elementem gospodarczej mapy większości krajów na świecie. Zgodnie z powyższym, celem konkursu na KKK powinno być wskazanie połączonego potencjału klastra, inicjatywy klastrowej i lidera tejże inicjatywy.
2. Zakres celów
Z perspektywy regionu (szczególnie w kontekście tzw. inteligentnych specjalizacji), celem jest rozwój branżowego (tematycznego) ekosystemu innowacji, zatem dobrze zorganizowana inicjatywa klastrowa działa na rzecz ogółu, nie tylko na rzecz członków samej inicjatywy. Firma w tej samej lokalizacji i tej samej branży, która nie podpisała „umowy o współpracy”, nadal funkcjonuje w klastrze, korzysta ze wspomnianego efektu klastra i dokłada się do tegoż efektu. Fakt, że nie uczestniczy w porozumieniu nie zmienia pozycji tej firmy na mapie gospodarczej regionu, co najwyżej zmniejsza statystyki samego porozumienia. Paradoksalnie, im silniejszy jest klaster, tym mniejszy procent firm uczestniczy w inicjatywie klastrowej, ponieważ … nie jest to tak bardzo potrzebne. Potrzebny jest za to system branżowo zintegrowanych usług, oferowanych wszystkim graczom w regionie przez wyspecjalizowany podmiot, który de-facto ogrywa rolę „lidera klastra”.
Drugim wyróżniającym celem inicjatyw klastrowych powinno być podnoszenie konkurencyjności klastra poprzez innowacyjność. Wspomniany efekt klastra, czyli pozytywny wpływ na konkurencyjność regionu dotyczy głównie zdolności do innowacji. W wieku gwałtownego rozwoju technologii, nie można opierać konkurencyjności wyłącznie na niższych kosztach działania.
Cele i sposób ich realizacji wyróżniają klastry od nie-klastrów, które z założenia skupiają się na zaspakajaniu potrzeb swoich członków. Różnego rodzaju formy zorganizowania, takie jak izby gospodarcze, cechy rzemieślnicze, holdingi czy kartele mają (głównie) na celu obronę interesów grupowych, branżowych, ułatwianie prowadzenia działalności gospodarczej, ułatwianie procesów inwestycyjnych itp. To są oczywiście ważne i potrzebne składniki ekosystemu, ale nie są tożsame z ideą inicjatywy klastrowej.
3. Charakterystyka partnerstwa
Z natury zjawiska klastra wynika charakter powiązań pomiędzy podmiotami występującymi w ramach wspólnej inicjatywy. Inicjatywa klastrowa to otwarte, ramowe porozumienie definiujące wzajemne relacje partnerów i odwołujące się do wspólnej wizji i misji. Przeciwieństwem inicjatywy klastrowej jest zamknięte porozumienie dotyczące realizacji konkretnego celu, definiujące zasady jego osiągnięcia, finansowania i wykorzystania. To cechy porozumienia kooperacyjnego, jakie np. można było tworzyć w ramach POIG lub RPO w minionym okresie programowania, i które mylnie nazywano klastrami, podczas gdy na całym świecie nazywa się to projektami. Ponownie trzeba podkreślić, że kooperacja w celu wytworzenia i wykorzystania wspólnych zasobów jest jak najbardziej wskazana i powinna być elementem zachowań popieranych w ramach klastra (inicjatywy klastrowej). Im więcej porozumień kooperacyjnych (projektów) w klastrze tym lepiej.
W klastrach ważna jest zdolność współdziałania w duchu koncepcji „otwartych innowacji”, a inicjatywy klastrowe tworzą optymalne środowisko dla partnerstw, które rozwiną zdolność dzielenia się swoimi zasobami i korzystania z zasobów innych. Łączenie wiedzy, pomysłów i zasobów to ścieżka w kierunku nowej wartości - nowych specjalizacji, nowych łańcuchów wartości nowych sektorów gospodarki w regionie. Tworzenia warunków i narzędzi, wspieranie partnerstw i rozwój zdolności w kierunku Open Innovation jest cechą dobrych inicjatyw klastrowych.
Przedstawiona lista nie wyczerpuje cech, jakie powinny mieć klastry o istotnym znaczeniu dla gospodarki kraju i wysokiej konkurencyjności międzynarodowej, ale odpowiada duchowi dyskusji, jaka toczyła się w Grupie Roboczej ds. Polityki Klastrowej, której byłem członkiem.