To nie wszystkim się spodoba: amerykańscy eksperci uważają, że „szokowa” transformacja wyszła Polsce na dobre

Analitycy Cato Institute przeanalizowali przemiany i dzisiejszą sytuację krajów dawnego bloku wschodniego, które przeszły długą drogę od realnego socjalizmu do kapitalizmu. I doszli do wniosku, że w tych państwach, które reformowały się gwałtownie i nie łagodząc skutków tak szybkiej transformacji, proces odchodzenia od centralnego sterowania przyniósł znacznie lepsze wyniki.

O tym, jak szybko powinny zachodzić zmiany, dyskutowano w Polsce jeszcze zanim runął komunizm. W kolejnych latach wskazywano na sąsiednie kraje – na czeską kuponovkę (program prywatyzacji, nadający uprawnienia do nabywania majątku narodowego wszystkim obywatelom) czy na niemieckie potężne wsparcie dla wschodnich landów. Argumentowano, że najpierw należy zbudować odpowiednie struktury instytucjonalne i prawne, a dopiero potem brać się za „wyprzedaż majątku narodowego”.

Jaką rolę odegrał w transformacji Balcerowicz?
Pierwsze rządy po upadku komunizmu jednak nie oglądały się na krytyków: system był zmieniany radykalnie, w szybkim tempie, jakby nie było ani chwili do stracenia – co przypisywano w szczególności roli, jaką odegrali wówczas Leszek Balcerowicz, Jeffrey Sachs i inni doradcy gospodarczy ekip w Warszawie, najczęściej kojarzeni z ideami ze szkoły Miltona Friedmana rodem.

Paradoksalnie, pochwała „terapii szokowej” przez ekspertów Cato Institute została sformułowana w chwili, gdy w Polsce narasta fala rozczarowania – przynajmniej retorycznego – skutkami przemian. Przez lata krytykiem bilansu transformacji w jej gwałtownej postaci był np. ekonomista i dziennikarz, Kazimierz Poznański. Według niego majątek narodowy wyprzedawano za 9-12 proc. jego rzeczywistej wartości.

Nie można też oprzeć się wrażeniu, że niemały – być może niedoceniony – wpływ na wrogość wobec gwałtownej transformacji miał styl bycia Leszka Balcerowicza: nie znoszący sprzeciwu, uciekający od konsultacji i dyskusji z innymi ekonomistami, radykalny w przywiązaniu do myśli liberalnej. Do dzisiaj udział architekta polskiej wolnorynkowej rewolucji w inicjatywach opozycji uważany bywa – choć jedynie w kuluarowych komentarzach – za pocałunek śmierci dla każdej szerzej zakrojonej inicjatywy politycznej.

Źródła współczesnych konfliktów i sporów
I dziś nie brak tych, którzy w szokowym sposobie przeprowadzenia transformacji widzą źródło naszych obecnych konfliktów społecznych i politycznych. A przede wszystkim – źródło powszechnej frustracji, rozczarowania elitami, glebę dla populistycznych zagrywek. – Na każdym etapie [transformacji – przyp. red.] można byłoby wyróżnić jakiś moment przełomowy. Najpierw, kiedy przyjęto, że zrobimy to „szokowo” – przekonywał w rozmowie z INN:Poland Rafał Woś, autor książki „Dziecięca choroba liberalizmu”. – Zdecydowano, że trzeba wykorzystać dezorientację obywateli, całej klasy politycznej i szybko przeprowadzić zmiany – dorzucał.

Kolejny etap to pojawienie się przekonania, że skoro są tacy, którzy radzą sobie lepiej w tym porządku, to znaczy, że to oni mają rację i należy im bardziej ułatwiać życie. – A ci, którzy się nie odnajdują, to są słabi, nie ogarniają, nie są nowocześni – przekonywał Woś. Według niego, finałem był trzeci etap, „tanie państwo”: jak najmniejsze, z jak największą ilością przekazanych w prywatne ręce funkcji, wycofujące się z życia społecznego i rynku, na którym – przynajmniej w dzisiejszym odbiorze – pozostawali, dzierżący niepodzielną władzę, „członkowie elit”. Milionerzy i menedżerowie korporacji, politycy z centrum i lewa, bankierzy, sędziowie, liberalni intelektualiści.

Najprostszy przykład to wskaźnik Giniego – czyli ten pokazujący nierówność dochodów. Jest on znacznie wyższy w krajach, gdzie unikano „szoków”. W tych samych państwach rodziły się oligarchie o niezwykle silnym wpływie na gospodarkę i politykę. Amerykańscy analitycy twierdzą, że wszelkie wskaźniki bogactwa krajów i społeczeństw faworyzują po 25 latach te państwa, które reformowały się szybko i bez wahania. Im więcej rynku i prywatnej własności, tym lepsze są wyniki gospodarcze – wyliczają.

Czy te argumenty przekonają w Polsce choćby jednego z zaciekłych przeciwników terapii szokowej? Bardzo wątpliwe. Trzeba się pogodzić z tym, że sposobów narracji i ocen okresu transformacji – a zwłaszcza polityki Leszka Balcerowicza i jego następców – nigdy nie uda się ujednolicić. Tak czy inaczej, bez względu na koszty, jakie pociągnęła za sobą transformacja, należy się jednak zastanowić, czy warto ten proces odwracać.