Co trzeci dorosły Polak nie potrafi zrozumieć prostego tekstu. "Jest gorzej niż 10 lat temu"

39 proc. przebadanych Polaków nie rozwiązało prostych zadań mierzących rozumienie tekstu, 38 proc. zadań dotyczących umiejętności matematycznych, a 48 proc. z zakresu rozwiązywania problemów. Zweryfikowało to Międzynarodowe Badanie Umiejętności Dorosłych PIAAC koordynowane przez OECD. Polska była jednym z 31 krajów, w których zbadano poziom tych umiejętności. 

Autorzy badania mówią o "niepokojąco wysokim" odsetku Polaków z niskimi umiejętnościami. Jesteśmy daleko w tyle za Niemcami, Czechami czy Estonią, gdzie wyniki to kolejno 16-17 proc., 18-19 proc. i 8-9 proc. Czy więc powinniśmy się martwić? Pytam o to dra Michała Sitka, zastępcę kierownika Zespołu Strategii i Rozwoju w Instytucie Badań Edukacyjnych Państwowego Instytutu Badawczego, który kierował projektem PIAAC w Polsce.

* * *

Marta Zinkiewicz: Nie umiemy czytać ze zrozumieniem, liczyć i rozwiązywać problemów. Na czym tak polegliśmy?

Michał Sitek: Dorośli Polacy radzą sobie z załatwieniem sprawy w urzędzie czy odebraniem przesyłki z paczkomatu. Natomiast jeśli spojrzymy trochę szerzej i ocenimy umiejętność rozumienia tekstu czy podstawowe umiejętności badawcze, wypadamy źle i, w porównaniu z danymi sprzed 10 lat, nasze umiejętności się pogorszyły. Wskazują na to wyniki Międzynarodowego Badania Umiejętności Dorosłych PIAAC. To wyjątkowe w skali międzynarodowej badanie, gdzie sprawdzamy, co naprawdę potrafią dorośli.

Badanych proszono o wykonanie zadań odzwierciedlających sytuacje wzięte z życia i obrazujące różne sposoby korzystania z umiejętności. Dotyczyły one np. wyciągnięcia informacji z reklamy, ulotki leku czy prostego zadania matematycznego, np. wyliczenia liczby rolek tapety potrzebnych do wytapetowania pokoju.

Dlaczego wypadliśmy tak źle?

To nas zaskoczyło. Wynik Polaków był jednym z najniższych. Podobny uzyskali dorośli na Litwie i w Portugalii. Ale to nie wszystko, bo odnotowaliśmy też jeden z większych spadków względem wyników tego samego testu sprzed 10 lat. I był on bardzo podobny w różnych grupach. Niektórzy eksperci jako przyczynę wskazują na pandemię. W pewnej mierze odcisnęła ona piętno nie tylko na wynikach uczniów, ale też na umiejętnościach dorosłych i naszym funkcjonowaniu poznawczym.

W pewnym stopniu, wyniki zaburzyła dość wysoka skala odmów udziału w badaniu, zwłaszcza w grupie osób lepiej wykształconych. Mamy do czynienia z badaniem sondażowym, gdzie tego rodzaju błędów pomiaru trudno uniknąć. Ale naszym zdaniem kluczowe jest to, że duża grupa osób, spośród tych które zgodziły się na udział w badaniu, dość szybko i pobieżnie podchodziło do zadań testowych. Tymczasem wykonanie testu wymagało sporego zaangażowania i poświęcenia czasu. Badani niechętnie podjęli się pracy z tekstem czy rozwiązywania zadań matematycznych.

To też informacja. Co to mówi o Polakach?

Może jesteśmy zabiegani? Biegniemy od jednej pracy do drugiej, musimy zająć się chorą mamą, odebrać dziecko. A do domu nagle przychodzi ankieter i chce nam zająć 1,5 godziny. Ale przyczyny są też głębsze.

W Polsce struktura zawodowa wciąż odbiega od tej w krajach najbardziej zaawansowanych ekonomicznie. Mamy sporo osób zatrudnionych w usługach, ale wciąż dużo więcej Polaków pracuje w rolnictwie i bardziej tradycyjnych zawodach, gdzie korzystanie z tych umiejętności jest rzadsze. A osoby mające doświadczenie z podobnymi testami w pracy, inaczej podchodzą do takich badań niż ci, którzy mają z nimi kontakt po raz pierwszy.

W 2023 r. wskaźniki zatrudnienia były relatywnie dobre, ale widać było pewne problemy. Starsze osoby, zwłaszcza kobiety, wychodzą wcześniej z rynku pracy, a to też nie sprzyja rozwojowi umiejętności.

Ale czytanie ze zrozumieniem wydaje się być umiejętnością podstawową.

W Polsce problem z rozumieniem tekstu miało 39 proc. dorosłych. W Niemczech dotyczy to 16 proc. społeczeństwa. Tam dużo więcej zawodów wymaga uczenia się, korzystania z zestawu wyspecjalizowanych umiejętności. Inne jest też podejście do uczenia się. Nasz system edukacji wciąż zmaga się z tym, że w szkole uczymy się dla oceny, a na studiach, by dostać dyplom wyższej uczelni.

Brakuje świadomości, że umiejętności, które zdobywamy, mogą przydać się w codziennym życiu, funkcjonowaniu we współczesnym świecie. Są nie tylko po to, by dostać się na studia, zdać egzamin czy maturę.

W umiejętności rozumienia tekstu nie chodzi tylko o zrozumienie słów, ale umiejętność odróżnienia faktu od opinii, tego czy informacja jest wiarygodna, czy pochodzi z wiarygodnego źródła. Do tego dochodzi umiejętność czytania kontekstu. Bez tego nie tylko trudno odnaleźć się na rynku pracy, ale to generuje problemy zarówno w codziennym funkcjonowaniu, jak i w funkcjonowaniu w sferze publicznej.

To, co mają te kraje, gdzie wyniki są najwyższe?

Edukację dorosłych. Międzynarodowo najlepiej wypadły w badaniu młode osoby po studiach w wieku 24-34 lata. W Polsce 16-24-latki, czyli tuż po szkole. Dorośli Polacy nie uczą się, ale, co gorsza, nie czują też takiej potrzeby.

Gdy pytaliśmy ich, czy są umiejętności, których im brakuje w pracy, odpowiadali, że nie. To, co umieją, im wystarcza. W krajach skandynawskich wiele osób przyznaje, że brakuje im umiejętności cyfrowych, że powinni się rozwijać. Tam w edukację dorosłych obywateli angażują się też instytucje publiczne.

Ale przed nami są Estończycy, Czesi, Węgrzy. Na czym polega ich przewaga?

Są kraje, gdzie ludzie uczą się w pracy, bo szkolenia i podnoszenie kwalifikacji są po stronie pracodawcy. Częściej organizują je jednak duże korporacje, a w Polsce dominują małe przedsiębiorstwa, gdzie jest niewiele przestrzeni do organizacji szkoleń i innych form uczenia.

Częściej uczą się też ci, którzy mają wyższe wykształcenie – np. menadżerowie uczą się częściej niż robotnicy i rolnicy. W Polsce mamy co prawda uniwersytety trzeciego wieku, ale pełnią one inną rolę i są skierowane głównie do wąskiej grupy seniorów i to niekoniecznie z grup defaworyzowanych.

Coś ewidentnie powinno się u nas zmienić. Tylko co?

W Anglii czy Irlandii po opublikowaniu wyników były organizowane dyskusje, panele, zadawano pytanie: "Na ile skuteczne są nasze programy i polityki?". Tam dostrzega się problem braku kompetencji dorosłych i to nie tylko przez pryzmat trudności w znalezieniu pracy, ale też z perspektywy funkcjonowania w społeczeństwie. W Polsce wyniki badania PIAAC przeszły niestety bez echa.

Trochę nie wiadomo, kto jest gospodarzem tematu, kto odpowiada za wykształcenie i kompetencje dorosłych. Pozytywny impuls może dać reforma edukacji, która m.in. ma nauczyć uczniów sprawczości i dać im większą świadomość potrzeb. Te osoby wchodząc w dorosłość, będą już inaczej postrzegać swoje kompetencje i potrzebę kształcenia przez całe życie. To bardzo ważne w dobie szybko zmieniającego się świata, znikania jednych i powstawania nowych zawodów czy deficytu umiejętności cyfrowych, których pogłębianie będzie potrzebne wszystkim lub prawie wszystkim, tak dzisiejszym dzieciom jak i dorosłym.